Müzikte ölçü, eserin ritmik yapısını organize eden temel bir yapıdır ve müziğin akışında büyük bir öneme sahiptir. Ölçü sayesinde müzik, düzenli bir ritmik yapıya oturtulur, eserin temposu ve ritmik akışı belirlenir. Bu düzenlemeler hem müzisyenler için çalınabilirliği kolaylaştırır hem de dinleyicilerin müziği daha rahat takip etmelerine olanak tanır. Özetle, ölçü, müziğin anlaşılabilir, çalınabilir ve dinlenebilir bir yapıya kavuşmasını sağlar. Eserin içsel ritmini korur ve müzikal ifadeye katkıda bulunur.
Müzikte ölçü nedir?
Bir ezginin eşit zaman birimlerine bölünmesi.
Ezgilerin zaman denilen temposunu ölçü belirler. Birimler dizekte (portede) yukarıdan aşağıya çekilen çizgilerle ayrılır. Böylece, belirli bir zamandaki (hızdaki) müzik, eşit süreli hücrelere bölünmüş olur. Anahtardan sonra ve yapıtın ilk notalarından önce yazılan ölçü rakamları, her birimde hangi değerde notadan kaç tane bulunacağını gösterir. Ölçü, nota sayısını belirten rakam üste, notanın değerini belirten rakam alta gelecek biçimde ve aralarına çizgi çekmeden yazılır.
– Vural Sözer, Müzik ve Müzisyenler Ansiklopedisi, Cilt 2, Remzi Kitabevi, İstanbul 1986, s. 575.
Günümüzde müziğin eşit zamanlara bölünmesi, notaları ve sus işaretlerini içeren bu bölümlerin düzeni anlamını taşır. Müziğin bugünkü ölçü değerleri ve kesin ölçü çizgileriyle eşit zamanlara bölünmesi 17. yüzyılın ilk yarısında gerçekleşmiştir. Portenin başındaki anahtardan sonra yazılan sayılarla mezürün çeşidi, zamanı belirtilmiş; 2 mezür çizgisinin arası bir ölçü kabul edilmiş; bunların her birinin eşitliği gözetilmiştir. (…)
Ölçüler şöyle sıralanır:
Zamanları ikişerli olan Basit ölçüler, iki zamanda vurulan 2/1, 2/2, 2/4, 2/8; üç zamanda vurulan 3/1, 3/2, 3/4, 3/8; dört zamanda vurulan 4/1, 4/2, 4/4, 4/8 olarak sıralanır.
Zamanları üçerli olanlar da Bileşik ölçüler adını alır; iki zamanda vurulan 6/2, 6/4, 6/8, 6/16; üç zamanda vurulan 9/2, 9/4, 9/8, 9/16; dört zamanda vurulan 12/2, 12/4, 12/8, 12/16 olarak sıralanır.
Aksak ölçüde ise yine iki, üç ve dört vuruşlu olmalarına karşın, zamanın biri diğer ikiliye karşı üçerli olur.
Pek çok ülkenin halk müziğinde ölçüsü sürekli değişen, çok değişik danslar olmaklar birlikte, yirminci yüzyılın ilk yarısında Schoenberg’in atonal müziğinde ölçü anlamını yitirmiş, hatta ölçü çizgisi çoğunlukla kaldırılmıştır.
– İrkin Aktüze, Müziği Anlamak Ansiklopedik Müzik Sözlüğü, Pan Yayınları, İstanbul 2004, s. 357.
Müzikte ölçü çizgisi nedir?
Ölçüleri birbirinden ayıran çizgiye, ölçü çizgisi denir. Müzikal cümleyi parçalara ayırır. Piyano notasında iki dizeği kapsayacak şekilde uzun ölçü çizgileri kullanılır. Ölçü çizgisinin dışında üç çeşit ayırıcı vardır. Bunlar röpriz çizgisi, bitiş çizgisi, çift çizgi ve kesik ölçü çizgisidir.
Müzikte röpriz çizgisi
Röpriz çizgisi, biri ince diğeri kalın olmak üzere iki çizgiden oluşur ve fa anahtarında olduğu gibi iki noktası vardır. Bu iki nokta dizeğin/portenin ikinci ve üçüncü boşluklarına ve tekrar edilecek kısmı içine alacak şekildedir. Yani röprizin başlangıcı eserin başında değilse röpriz çizgisinin sağına, röprizin sonunu belirtmek için ise röpriz çift çizgisinin soluna konur.
Müzikte bitiş çizgisi
Bitiş çizgisi, biri kalın diğeri ince olacak şekilde iki çizgiyle yazılır. Eserin veya sonat ve süit gibi çok bölümlü eserlerde o bölümün bittiğini göstermek için kullanılır.
Müzikte çift çizgi
Bir eserde bir kısmın bitip diğerinin başladığını gösterir. Önemli bir geçiş olduğunda kullanılır. Yan yana iki adet ince çizgi şeklinde yazılır.
Müzikte kesik ölçü çizgisi
Esnek zamanlı veya ritmik olmayan pasajlarda hafif bir ayrım yaratmak için kullanılır. Özellikle modern müzikte veya serbest ritimli eserlerde tercih edilir.
Ölçü rakamı nedir?
Ölçü rakamı, eserin başında anahtar ve donanımdan/işaretlerden sonra yazılan ve bir ölçünün hangi değerdeki kaç tane vuruştan oluştuğunu belirtir. Örneğin 4/4’lük ölçü rakamında dörtlük değerde dört adet vuruş vardır. Ölçü rakamı, müzikal ifadeyi ve eserin temposunu anlamada yardımcı olur.
Ölçü birimi nedir?
Bir ölçünün vuruşlarının denk geldiği değeri gösterir. Böylece müziğin ritmik yapısının temelini oluşturur. 3/4’lük ölçüde ölçü birimi dörtlük iken, 6/8’lik bir ölçüde ölçü birimi noktalı dörtlüktür. Ölçü birimi, ölçü rakamının altındaki sayı ile ifade edilir. Ölçü birimi, müzik eserinin akışını belirleyen vuruşların süresini ve ritmik yapının özünü tanımlar. Eserin hızına bağlı olarak, ölçü birimleri yavaş ya da hızlı hissedilebilir. Bu şekilde ölçü birimi, eserin karakterine katkı sağlar.
* Ölçü rakamının vuruş ve değer ayrımı, yazar tarafından 22.07.2024 tarihinde Canva ile üretilmiştir.